Του Στέλιου Κάνδια
σασμός < μεσαιωνική ελληνική σασμός / ἰσασμός < ελληνιστική κοινή ἰσασμός < αρχαία ελληνική ἰσάζω < ἴσος
Σασμός, λέγεται πάν έγγραφον επί διαφιλονεικουμένων κτημάτων, άμα ως συμφωνήσωσιν οι ενδιαφερόμενοι. (A. Γ. Πασπάτης, Το χιακόν γλωσσάριον: ήτοι η εν Χίω λαλουμένη γλώσσα μετά τινών επιγραφών αρχαίων τε και νέων και του χάρτου της νήσου, Βιβλιοπωλείο των αδελφών Περρέ, 1888, σελ. 317)
Στην Κρήτη η τιμή και οι παραδόσεις χάνονται στον χρόνο, και πάνε σφιχτά, χέρι – χέρι, εγγεγραμμένες βαθιά στο DNA των Κρητικών, όντας αναπόσπαστο κομμάτι του κοινωνικού ιστού. Αλλά αν το χέρι σηκωθεί για να χτυπήσει, να χύσει αίμα, τότε επίσης οι αιματηρές βεντέτες χάνονται στον χρόνο, σε μια μακραίωνη αντίληψη αυτοδικίας, σε μια λογική «οφθαλμός αντί οφθαλμού και οδόντας αντί οδόντος» στην οποία και οι δυο πλευρές, οι δυο οικογένειες, βγαίνουν πάντοτες χαμένες. Ατελείωτος είναι ο κατάλογος των θυτών και των θυμάτων, και των συγγενών των θυμάτων, που είναι επίσης θύματα, απειλούμενα διαρκώς, φοβούμενα διαρκώς.
Ο σασμός, η συμφιλίωση/σιάξιμο, είναι μια μακροχρόνια πρακτική στις τοπικές κρητικές κοινωνίες για να τερματίσει τις βεντέτες. Τα φονικά στα Βορίζια έφεραν ξανά τον σασμό στην επικαιρότητα.
«Στα Λιβάδια, στα γειτονικά Ανώγεια και σε άλλα κρητικά χωριά οι συμβιβασμοί που επιτυγχάνουν ”μεσίτες” σαν τον Χνάρη αποκαλούνται ”σασμοί”… «Μας είχαν κλέψει πρόβατα και είχαμε παρεξηγηθεί. Μου είχανε κάμει τότε σασμό. Από τη μια κουβέντα στην άλλη άμα δεν γίνεται σασμός οι ανθρώποι μπορεί να σκοτωθούνε» (Οι συμφιλιωτές της βεντέτας στην Κρήτη, εφημερίδα Καθημερινή, 22/06/2014).
«Σασμάδες» ή «σαστάδες» ή «μεσίτες»
Για να δώσουν τέλος στις βεντέτες (εκδίκηση), που συχνά ξεσπούν από ασήμαντες αφορμές, λόγο και -κρίσιμο – ρόλο έχουν οι «σασμάδες», «σαστάδες» ή «μεσίτες».
Οι κανόνες του σασμού (όπως ο τρόπος μεσολάβησης, η αποδοχή της συμφιλίωσης, οι όροι) καθορίζονταν από την κοινότητα και τους σαστάδες, και βέβαια όχι από το επίσημο κράτος, που σε τέτοιες υποθέσεις έχει περιθωριακό ρόλο, αν και οι εκπρόσωποί του δεν εμποδίζονται να κάνουν το καθήκον τους.
Ο σασμός δεν είναι, και δεν θα μπορούσε να είναι, μια απλή καταγραφή και διαγραφή γεγονότων, αλλά μια σύνθετη και «συνθετική» διαδικασία διαμεσολάβησης, όπου συχνά εμπλέκονται αξιοσέβαστα πρόσωπα της τοπικής κοινότητας.
Είναι, λοιπόν, κάτι παραπάνω από απλό έθιμο για τους Κρητικούς, αποτελεί άγραφο κανόνα και εθιμικό δίκαιο, πολιτισμικό γνώρισμα ίσως, και παραδοσιακό τρόπο επίλυσης διαφορών, που στόχο έχει την αποκατάσταση της τάξης και της ειρήνης στην τοπική κοινωνία.
Οι σαστάδες επιλέγονται με βάση πολύ αυστηρά κριτήρια. Χρειάζεται να είναι ιδιαίτερα σεβαστά πρόσωπα στην τοπική κοινωνία, αναγνωρισμένα για το ήθος, την ακεραιότητα και την αμεροληψία τους. Συχνά επιλέγονται μορφωμένα πρόσωπα, ιερείς ή ηλικιωμένοι του χωριού. Προαπαιτούμενο, να είναι αυστηρά ουδέτεροι, χωρίς ιδιαίτερες σχέσεις με καμία από τις εμπλεκόμενες οικογένειες. Οι σαστάδες επισκέπτονται τα σπίτια των εμπλεκομένων, ακούν τις πλευρές και επιχειρούν να τις πείσουν να κλείσουν τον κύκλο του αίματος.
Πάντως, οι σαστάδες μπορεί να βγουν και… χαμένοι∙ συχνά χρειάζεται να πληρώσουν οι ίδιοι για να «σβήσουν» τη φωτιά. Αν μια βεντέτα ξεκινά από κάποια οικονομική ζημιά, εκείνοι είναι που πρέπει πρώτοι να βρουν τρόπο να την αποκαταστήσουν, πριν το πράγμα ξεφύγει. Και όταν η πλευρά που ευθύνεται δεν έχει τη δυνατότητα να επανορθώσει, το φιλότιμο αναλαμβάνει ρόλο και ο μεσίτης βάζει το χέρι στην τσέπη του.
Τώρα πόσοι θα μπουν στη μέση για να φέρουν τον περιβόητο σασμό; Εξαρτάται από το μέγεθος της υπόθεσης. Κάποιες φορές χρειάζεται η συνεργασία σαστάδων από διαφορετικά χωριά για να υπάρξει αποτέλεσμα. Το κέρδος τους; Ότι απέτρεψαν μια άδικη αιματοχυσία.
Πώς επιτυγχάνεται ο σασμός στην Κρήτη
Η συμφιλίωση ανάμεσα σε οικογένειες που έχουν βρεθεί σε βεντέτα παίρνει διάφορες μορφές. Μερικές φορές, ένα γάμος φέρνει ξανά την ειρήνη, ενώ άλλες φορές μια βάφτιση, με νονό από την αντίπαλη οικογένεια, ανοίγει τον δρόμο για συμφιλίωση. Ακόμη και ένα κοινό τραπέζι (πρόσκληση της μίας οικογένειας στην άλλη για φαγητό) ή σε πιο βαριές περιπτώσεις, όπου έχει υπάρξει φόνος, η παρουσία της μίας οικογένειας στο μνημόσυνο του θύματος —ή η δημόσια συγχώρεση της άλλης— μπορεί να σηματοδοτήσει ότι η έχθρα σταματά, και η ζωή ξαναβρίσκει τον ρυθμό της.
Σήμερα, ο σασμός διατηρεί ακόμη ισχύ ως κοινωνικός θεσμός και ηθικός κώδικας στην Κρήτη, παρότι το σύγχρονο ελληνικό δίκαιο δεν τον αναγνωρίζει.
Η επίτευξή του δεσμεύει τις αντιμαχόμενες πλευρές, και η παραβίαση του άγραφου νόμου έχει υψηλό τίμημα, με τον παραβάτη να καταντάει παρίας της τοπικής κοινωνίας. Οι σκληρές κοινωνικές νόρμες και το αίσθημα τιμής δεν συγχωρούν.
