Το ηφαίστειο της Σαντορίνης

Του Νικόλα Μπάρδη

Η Σαντορίνη ή Θήρα, ένα από τα δημοφιλέστερα νησιά του κόσμου, βρίσκεται στο Νότιο Αιγαίο Πέλαγος και συγκεκριμένα στο νησιωτικό σύμπλεγμα των  Κυκλάδων. Απέχει 128 ναυτικά μίλια από τον Πειραιά και 63 ναυτικά μίλια από την Κρήτη. Πρωτεύουσά της είναι τα Φηρά, και ο Αθηνιός είναι το μεγαλύτερο λιμάνι του νησιού και βρίσκεται στον ομώνυμο όρμο.

[embedded content]

Σήμερα η Σαντορίνη αποτελεί έναν από τους διασημότερους ταξιδιωτικούς προορισμούς του κόσμου, με εκατομμύρια επισκέπτες να την κατακλύζουν κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, και να συνωστίζονται στα καλντερίμια για μία προνομιακή θέση μπροστά στο κινηματογραφικό, το δίχως άλλο, ηλιοβασίλεμα. Οι ψηλοί, ηφαιστειογενείς και απόκρημνοι βράχοι με τα γραφικά άσπρα σπίτια να «κρέμονται» στην κυριολεξία στο χείλος της καλντέρας είναι μία εικόνα που έχει ταξιδέψει στα πέρατα της οικουμένης και αποτελεί βασικό φόντο της τουριστικής καμπάνιας της χώρας μας εδώ και χρόνια.

Φυσικά, το νησί είναι ιδιαίτερα γνωστό για το ηφαίστειό του. Όλη η ιστορία και η φυσική ομορφιά του σχετίζονται άμεσα με αυτό. Η τελευταία ηφαιστειακή δραστηριότητα σημειώθηκε το 1950. Τμήματα του ηφαιστείου της Σαντορίνης είναι η Νέα Καμένη (1707-1711 μ.Χ.), η Παλαιά Καμένη (46-47 μ.Χ.), το υποθαλάσσιο ηφαίστειο Κολούμπο (ενεργό – 1650 μ.Χ.) και τα Χριστιανά. Η Σαντορίνη ανήκει στο ηφαιστειακό τόξο του Αιγαίου και χαρακτηρίζεται ως ενεργό ηφαίστειο μαζί με τα Μέθανα, τη Μήλο και τη Νίσυρο. Τόσο η Σαντορίνη, όσο και τα νησιά Θηρασία και Ασπρονήσι είναι απομεινάρια του ηφαιστειογενούς νησιού Στρογγύλη. 

Η Στρογγύλη ήταν ένας ηφαιστειακός κώνος, το κεντρικό τμήμα του οποίου ανατινάχτηκε μαζί με τον κρατήρα του ηφαιστείου το 1613 π.Χ. και είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία αυτού που σήμερα ονομάζουμε καλντέρα της Σαντορίνης, αλλά και την καταστροφή του προϊστορικού πολιτισμού του νησιού. Στο θαλάσσιο χάσμα που σχηματίστηκε μεταξύ Θήρας και Θηρασίας, που έχει βάθος 1.500 μέτρων, κατά καιρούς βγήκαν στην επιφάνεια ηφαιστειακοί κώνοι που  σχημάτισαν τα εξής νησιά: την Παλαιά, τη Μικρή και τη Νέα Καμένη, την Καμένη Γεωργίου του Α΄, την Καμένη του Φουκέ, την Αφρόσσα και τη Δάφνη.

Όλα αυτά τα νησιά μεγάλωναν σιγά σιγά και ενώθηκαν, εκτός από την Παλαιά Καμένη. 

Πού οφείλει το όνομά της; 

 
Πριν τη μεγάλη ηφαιστειακή καταστροφή των προϊστορικών χρόνων η νήσος ήταν στρογγυλή και ως εκ τούτου την αποκαλούσαν Στρογγύλη, ενώ αργότερα απέκτησε τα ονόματα Καλλίστη ή Καλλιστώ, Φιλητέρη ή Φιλωτέρα, Καρίστη, Τευσία, Θηραμένη, αλλά και Ρήνεια. 

Το μετέπειτα κλασικό όνομα της νήσου Θήρα προήλθε από τον αρχαίο Σπαρτιάτη Θήρα, που προερχόμενος από τη γη των Λακώνων αποίκησε πρώτος το νησί. Το σημερινό όνομα Σαντορίνη προέρχεται από τους διερχόμενους Φράγκους Σταυροφόρους, οι οποίοι κατά το πέρασμά τους στάθηκαν για  ανεφοδιασμό κοντά σε μία εκκλησία της Αγίας Ειρήνης, που βρίσκεται στη σημερινή περιοχή της Περίσσας, πίσω από τον ιερό ναό του Τιμίου Σταυρού (την 
αποκάλεσαν Σάντα Ιρίνα), η οποία υπήρχε στο νησί. Αρχικά υπήρχε η άποψη ότι η εκκλησία αυτή ήταν το παρεκκλήσι της Αγίας Ειρήνης που υπήρχε στη Θηρασιά, όμως είναι πιθανότερο να πρόκειται για τη μεγαλοπρεπέστατη παλαιοχριστιανική τρίκλιτη βασιλική της Αγίας Ειρήνης στη Θήρα, τα ερείπια της οποίας ανακαλύφθηκαν το 1992. 

Επί τουρκοκρατίας οι Οθωμανοί την ονόμαζαν Δερμετζίκ ή Διμερτζίκ (μικρός μύλος), πιθανώς από τους πολλούς, μικρούς ανεμόμυλους που ξεχώριζαν από μακριά. Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας καθιερώθηκε και επίσημα το όνομα Θήρα, επειδή όμως σε πολλούς ξένους χάρτες το νησί συνέχιζε να αναφέρεται ως Σάντα Ιρίνα, οι Έλληνες το κράτησαν με μία μικρή παραλλαγή, και έγινε Σαντορίνη. 

Ηφαιστειακή Δραστηριότητα

Πριν αρχίσει η ηφαιστειακή δραστηριότητα στη Σαντορίνη, πριν από περίπου δύο με δυόμισι εκατομμύρια χρόνια, στη θέση της Σαντορίνης υπήρχε ένα μικρό νησί, που αποτελούταν από μεταμορφωσιγενή πετρώματα, κυρίως μεταμορφωμένους ασβεστόλιθους και σχιστόλιθους. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα αρχικά έλαβε χώρα στην περιοχή του Ακρωτηρίου και στις νησίδες Χριστιανά Θήρας. Αυτά τα πετρώματα σήμερα έχουν αλλοιωθεί έντονα. Στη συνέχεια, πριν 500.000 χρόνια περίπου, δημιουργήθηκε στα βόρεια του νησιού το ηφαίστειο της Περιστερίας, το οποίο παρήγαγε ανδεσιτικές λάβες. Σήμερα υπολείμματα του ηφαιστείου αυτού βρίσκονται στον Μικρό Προφήτη Ηλία και το Μεγάλο Βουνό.

Συγχρόνως, μικρότερα ηφαίστεια ήταν ενεργά προς τα νότια, στον Μπάλο, την Κόκκινη Παραλία και την Κοκκινόπετρα.

Εν συνεχεία, μέχρι πριν από 200.000 χρόνια, δημιουργήθηκε ένα ηφαίστειο σε σχήμα ασπίδας, που ένωνε όλα τα επιμέρους νησιά. Αυτή η φάση τελείωσε με μία σειρά ισχυρών εκρήξεων, που δημιούργησε την πρώτη καλντέρα.

Η ηφαιστειακή δραστηριότητα παρατηρήθηκε ξανά πριν από 180.000 χρόνια. Μια δεύτερη καλντέρα δημιουργήθηκε πριν 40.000 με 60.000 χρόνια
από ισχυρές εκρήξεις. Στη συνέχεια σχηματίστηκαν τα ηφαίστεια του Σκάρου και της Θηρασιάς, τα οποία καταστράφηκαν από την έκρηξη του Ρίβα, πριν από 21.000 χρόνια.

Τον 17 ο αιώνα π.Χ. λαμβάνει χώρα η Μινωική Έκρηξη (1613 π.Χ.), η οποία δίνει στην καλντέρα το σημερινό της σχήμα. Πρόκειται για μία από τις μεγαλύτερες εκρήξεις των ιστορικών χρόνων και είχε σημαντικό αντίκτυπο σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο, καθώς το τσουνάμι που προκλήθηκε εξαφάνισε πολλά νησιά του Αιγαίου και κατέστρεψε τον Μινωικό Πολιτισμό στην Κρήτη.

Ο όγκος των ηφαιστειακών αναβλημάτων υπολογίζεται ανάμεσα σε 39 και 61, ίσως και 99 κυβικά χιλιόμετρα, και κάλυψαν με ένα παχύ στρώμα ολόκληρη τη Σαντορίνη. Η δραστηριότητα κατά τους ιστορικούς χρόνους δημιούργησε τις νησίδες Νέα Καμένη Θήρας και Παλαιά Καμένη Θήρας μέσα στην καλντέρα.

Η ηφαιστειακή δραστηριότητα στη Σαντορίνη είναι αποτέλεσμα της καταβύθισης της Αφρικανικής πλάκας κάτω από την Ευρασιατική, ή ακριβέστερα την υποπλάκα του Αιγαίου.

Η καταβύθιση γίνεται με ταχύτητα 5 cm/έτος προς τα βορειοανατολικά με γωνία 30-40°, και το όριο μεταξύ των δύο πλακών βρίσκεται στην ελληνική τάφρο νότια της Κρήτης. Η πλάκα της Αφρικής λιώνει σε μεγάλο βάθος, και στη συνέχεια τα λιωμένα πετρώματα ανέρχονται στην επιφάνεια και σχηματίζουν τα ηφαίστεια των Μεθάνων, της Μήλου, της Σαντορίνης και της Νισύρου, τα οποία αποτελούν το Ηφαιστειακό Τόξο του Νοτίου Αιγαίου. Το σύμπλεγμα της
Σαντορίνης, που περιλαμβάνει επίσης τις νησίδες Χριστιανά και το υποθαλάσσιο ηφαίστειο Κολούμπο, είναι το πιο ενεργό του τόξου.

Τα τελευταία 24ωρα παρατηρείται μία αυξημένη σεισμική δραστηριότητα στην περιοχή και η επιστημονική κοινότητα έχει στραμμένο το βλέμμα της στο κεντρικό ρήγμα της Καμένης, στο βόρειο τμήμα της καλντέρας. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα αυτών των ημερών θυμίζει αρκετά την αντίστοιχη του 2011 – 2012, η οποία διήρκησε περίπου 14 μήνες, χωρίς όμως να σημειωθεί κάποιο ηφαιστειακό συμβάν. Είναι γνωστό άλλωστε, πως τα ηφαίστεια βρίσκονται σε
κατάσταση ύπνωσης, από την οποία βγαίνουν κατά διαστήματα, και υπάρχει μετακίνηση του μαγματικού υλικού. Ωστόσο, ακόμη και αν υπάρχουν ορισμένες ενδείξεις, αυτό δεν σημαίνει ότι θα συμβεί και κάποια έκρηξη.

Υπάρχουν πάντως 4 βασικά σημάδια που προμηνύουν μία ηφαιστειακή έκρηξη και αυτά είναι:

1.  Ρηχοί σεισμοί και καταιγίδες μικροσεισμών,
2. Εκπομπές
   αερίων από το έδαφος και τη θάλασσα,
3. Ανεξήγητοι θόρυβοι από το υπέδαφος και 
4. Διόγκωση του εδάφους λόγω αυξημένης πίεσης μάγματος.

Αυτήν τη στιγμή οι επιστήμονες παρακολουθούν στενά τα φαινόμενα, και οι κάτοικοι του νησιού είναι ενημερωμένοι για το πώς να κινηθούν σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης.

Πηγή: skai.gr